Ευχαριστίες
Η δημιουργία του παρόντος μαθήματος στηρίχθηκε σε δωρεά της κας Αθηνάς Φωτιάδου-Μητσούλη. Εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας προς την κα Αθηνά Φωτιάδου-Μητσούλη για τη γενναιόδωρη υποστήριξή της στο έργο και τον σκοπό του Mathesis.
Περιγραφή του μαθήματος
Φιλοσοφία: Τόσο το όνομα όσο και η δραστηριότητα που δηλώνεται με το όνομα αυτό είναι ελληνικά. Έννοιες, όπως «αρχή», «φύση», «ον», «κόσμος», «ουσία», «νους», «λόγος», «αρετή», «ευδαιμονία», «τέλος», καθώς και διπολικές αντιθέσεις, όπως «γίγνεσθαι-είναι», «ύλη-μορφή», «δυνάμει-ενεργεία», «αναγκαιότητα-ελευθερία», «καθολικό-επιμέρους» έχουν αναντίρρητα ελληνική καταγωγή. Τι ήταν, όμως, η αρχαία φιλοσοφία; Πότε και πώς γεννήθηκε η αρχαία φιλοσοφία; Πότε και πώς απέκτησε η αρχαία φιλοσοφία συνείδηση του εαυτού της και μια διακριτή ιστορία;
Στις λιγοστές απαντήσεις για την αρχή της φιλοσοφίας που διαθέτουμε από την ελληνική αρχαιότητα, μία αναντίρρητα δεσπόζει. Είναι η απάντηση του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη: H φιλοσοφία γεννήθηκε από μια θυμική εμπειρία κατάπληξης (θαυμάζειν). Πώς όμως θα πρέπει να εννοήσουμε την κατάπληξη του φιλοσόφου και την κατάσταση απορίας στην οποία η κατάπληξη τον οδηγεί; Το ερώτημα είναι σύνθετο και καθίσταται ακόμα πιο περίπλοκο, αν αναλογιστούμε ότι την εποχή που γράφονται αυτές οι απόψεις, δηλαδή κατά τον 4ο αιώνα π.Χ., το περιεχόμενο του όρου «φιλοσοφία» δεν είχε ακόμα καθοριστεί. Διάφοροι στοχαστές, με καινούργιες ιδέες για την ορθή διαπαιδαγώγηση των νέων, έριζαν σχετικά με το τι είναι φιλοσοφία. Από την άλλη μεριά, οι εμπειρίες της κατάπληξης και του θαυμασμού είχαν ένα μακρό παρελθόν σε ποιητές, όπως τον Όμηρο και τον Ησίοδο, και πεζογράφους, όπως τον Ηρόδοτο και ορισμένους συγγραφείς της Ιπποκρατικής Συλλογής. Μέσα σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο παράδοσης και ανταγωνισμού διαμορφώθηκε η αντίληψη για τη φιλοσοφία που έχουμε μέχρι σήμερα.
Το ερώτημα για την αρχή της φιλοσοφίας είναι ένα ερώτημα ιστορικό και ταυτόχρονα επίκαιρο, γιατί μέσω της απάντησής του διαχωρίζεται η φιλοσοφία όχι μόνον από τη ρητορική και τη λογοτεχνία αλλά και από τις εμπειρικές τέχνες και επιστήμες (την ιατρική, επί παραδείγματι) ως πεδία συστηματικής και εφαρμοσμένης γνώσης που επιδέχονται εξέλιξη και συσσωρευτική πρόοδο.
Διδάσκων
Σπύρος Ι. Ράγκος
Ο Σπύρος Ι. Ράγκος (γεν. 1967) είναι καθηγητής αρχαίας ελληνικής φιλολογίας και φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Σπούδασε κλασική φιλολογία στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, παρακολούθησε σεμινάρια αρχαίας θρησκείας στην École Pratique des Hautes Études (Παρίσι), εκπόνησε διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο του Cambridge και υπήρξε μεταδιδακτορικός υπότροφος και αργότερα επισκέπτης ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Princeton. Έχει διατελέσει πρόεδρος της συντονιστικής επιτροπής του European Society for Ancient Philosophy και διευθυντής του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σύγχρονες Προσεγγίσεις στα Κείμενα: Αναγνώσεις και Ερμηνείες». Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα κινούνται στον χώρο της φιλοσοφίας, της θρησκείας και της ιστορίας των ιδεών στην ελληνική αρχαιότητα. Μελέτες και άρθρα του έχουν δημοσιευθεί σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και συλλογικούς τόμους. Το βιβλίο του Θαυμάζειν – Ἀπορεῖν – Φιλοσοφεῖν: ἡ ἀρχὴ τῆς φιλοσοφίας καὶ ἡ φιλοσοφία ὡς ἀρχὴ στὴν κλασικὴ ἐποχή (Ηράκλειο: ΠΕΚ, 2023) βραβεύτηκε το 2024 από την Ακαδημία Αθηνών.
Εθελόντριες βοηθοί μαθήματος
Φώτω Καλογεροπούλου (fkalogeropoulou), Εργοθεραπεύτρια.
Σοφία Ριζοπούλου (sOFIArIZOPOULOU), Αρχιτέκτονας, Υποψήφια Διδάκτωρ ΕΜΠ.
Εβδομάδα 1: Η αρχή της φιλοσοφίας και η κατάπληξη (θαυμάζειν)
1.1 Τα ερωτήματα και οι διαφορές
1.1.1 Η αρχή της φιλοσοφίας ως πρόβλημα: τα ερωτήματα
1.1.2 Διαφορές ανάμεσα στην αρχαία και τη σύγχρονη αντίληψη για τη φιλοσοφία: το σήμερα
1.1.3 Διαφορές ανάμεσα στην αρχαία και τη σύγχρονη αντίληψη για τη φιλοσοφία: η αρχαιότητα, Μέρος Α'
1.1.4 Διαφορές ανάμεσα στην αρχαία και τη σύγχρονη αντίληψη για τη φιλοσοφία: η αρχαιότητα, Μέρος Β'
1.1.5 Η διαμάχη για την ιστορική απαρχή της φιλοσοφίας
1.1.6 Η θυμική αρχή/πηγή της φιλοσοφίας
1.2 Η πλατωνική κατάπληξη
1.2.1 Η κατάπληξη (θαυμάζειν) στον «Θεαίτητο» του Πλάτωνα: το χωρίο και η σημασία του
1.2.2 Σύγκριση του ομηρικού «θαύματος» με το πλατωνικό «θαυμάζειν»
1.2.3 Η ησιόδεια Ίρις και η σχέση της με τη φιλοσοφία
1.2.4 Τι έχει προκαλέσει παραζάλη στον Θεαίτητο;
1.2.5 Το παράδοξο της γνώσης
1.2.6 Τι προκαλεί φιλοσοφικό «θαυμασμό» στον Πλάτωνα;
Εβδομάδα 2: Ο φιλόσοφος και οι απορίες του
2.1 Η ιδιαιτερότητα του φιλοσόφου στον Πλάτωνα
2.1.1 Οι συνομιλητές του Σωκράτη
2.1.2 Η σωκρατική καταγωγή του πλατωνικού «θαυμάζειν»
2.1.3 Η ατοπία του φιλοσόφου: η περίπτωση του Σωκράτη
2.1.4 Η ξενικότητα του φιλοσόφου: η περίπτωση του Ελεάτη Ξένου
2.1.5 Η σύγκριση του φιλοσόφου με τον ρήτορα στον «Θεαίτητο» του Πλάτωνα
2.2 Η ανάπτυξη της απορίας στον Αριστοτέλη
2.2.1 Το «θαυμάζειν» στον βιβλίο Α' των «Μετά τα Φυσικά» του Αριστοτέλη
2.2.2 Το τρίπτυχο «σχολάζειν – θαυμάζειν – θεωρεῖν» στον Αριστοτέλη
2.2.3 Το τρίπτυχο «ἀπορεῖν – διαπορεῖν – εὐπορεῖν» στο βιβλίο Β’ των «Μετά τα Φυσικά» του Αριστοτέλη
2.2.4 Παραδείγματα αποριών από το βιβλίο Β’ των «Μετά τα Φυσικά» του Αριστοτέλη
2.2.5 Η γνωσιακή αισιοδοξία του Αριστοτέλη
Εβδομάδα 3: Ο θαυμασμός πριν από τη φιλοσοφία και η διαμάχη των φιλοσοφιών
3.1 Ο θαυμασμός πριν από τη φιλοσοφία
3.1.1 Το θαύμα (θῶμα) στον Ηρόδοτο, Μέρος Α'
3.1.2 Το θαύμα (θῶμα) στον Ηρόδοτο, Μέρος Β'
3.1.3 Το «θαῦμα» και το «θάμβος» στον Όμηρο
3.1.4 Το ρήμα «φιλοσοφῶ», ο «φιλόσοφος» και η «φιλοσοφία» πριν από τον 4ο αι. π.Χ., Μέρος Α'
3.1.5 Το ρήμα «φιλοσοφῶ», ο «φιλόσοφος» και η «φιλοσοφία» πριν από τον 4ο αι. π.Χ., Μέρος Β'
3.2 Η διαμάχη των φιλοσοφιών
3.2.1 Η «φιλοσοφία» ως πολιτική ρητορική κατά τον 4ο αι. π.Χ.: η περίπτωση του Ισοκράτη, Μέρος Α'
3.2.2 Η «φιλοσοφία» ως πολιτική ρητορική κατά τον 4ο αι. π.Χ.: η περίπτωση του Ισοκράτη, Μέρος Β'
3.2.3 Η «φιλοσοφία» ως πολιτική ρητορική κατά τον 4ο αι. π.Χ.: η περίπτωση του Αλκιδάμαντα
3.2.4 Η πλατωνική κριτική στον γραπτό λόγο
3.2.5 Η διαμάχη των φιλοσοφιών: Ισοκράτης, Αλκιδάμας, Πλάτων και Αριστοτέλης
Εβδομάδα 4: Ιατρική εναντίον φιλοσοφίας και η οδύνη ως αρχή του φιλοσοφικού στοχασμού
4.1 Ιατρική εναντίον φιλοσοφίας
4.1.1 Η αρνητική αποτίμηση της κατάπληξης (θαυμάζειν) στην Ιπποκρατική Συλλογή
4.1.2 Πρώτοι ευρετές
4.1.3 Η φιλοσοφία ως λογοτεχνία στην Ιπποκρατική Συλλογή
4.1.4 Εμπειρική τέχνη έναντι θεωρητικής γνώσης
4.2 Η οδύνη ως αρχή του φιλοσοφικού στοχασμού
4.2.1 Ο Ξενοκράτης και η παράδοση του σκεπτικισμού
4.2.2 Ο Ξενοκράτης και η παράδοση του στωικισμού
4.2.3 Η φυγή προς τις Ιδέες στον Πλάτωνα
4.2.4 Η φιλοσοφική παρέκβαση της Έβδομης Επιστολής
Εβδομάδα 5: Φιλοσοφία και επιστήμη
5.1 Φιλοσοφία και επιστήμη
5.1.1 Η κατάπληξη (θαυμάζειν) ως τέλος
5.1.2 Διαφορές του Αριστοτέλη από τον Πλάτωνα
5.1.3 Τα ερωτήματα και οι απαντήσεις
5.1.4 Διαφορές φιλοσοφίας και εμπειρικής επιστήμης
5.1.5 Πρόβλημα και λύση – μυστήριο και αποκάλυψη
5.1.6 «Πυρσός λαμπρός του υπερτάτου φαροδείκτου»
Το μάθημα απευθύνεται σε κάθε ενδιαφερόμενο πολίτη, μπορείτε δηλαδή να εγγραφείτε χωρίς να υπάρχει κάποιο προαπαιτούμενο.
Επίσης, είναι βιντεοσκοπημένο και ασύγχρονο. Μπορείτε, συνεπώς, να το παρακολουθήσετε στην πλατφόρμα μας τις ημέρες και ώρες που επιθυμείτε. Έχει διάρκεια πέντε εβδομάδων και κάθε εβδομάδα προστίθενται νέες ενότητες, τις οποίες μπορείτε, όπως αναφέραμε, να δείτε στο πρόγραμμά σας.
Πέρα από το διδακτικό υλικό, το μάθημα περιλαμβάνει εβδομαδιαία τεστ και μία τελική εξέταση. Η συμπλήρωση των τεστ γίνεται και αυτή στο δικό σας πρόγραμμα, εντός κάποιων εβδομαδιαίων συνήθως προθεσμιών. Η συμμετοχή στα τεστ είναι βεβαίως στη δική σας ευχέρεια. Αν όμως επιθυμείτε την έκδοση βεβαίωσης επιτυχούς παρακολούθησης, θα χρειαστεί να συμμετάσχετε στο μεγαλύτερο μέρος του εξεταστικού του υλικού.
Τα μαθήματα του Mathesis προσφέρονται δωρεάν και έτσι θα συνεχίσουν. Μπορείτε να τα παρακολουθήσετε μέχρι τέλους και να συμμετάσχετε στα εβδομαδιαία τεστ και την τελική εξέταση. Εάν επιθυμείτε τη βεβαίωση επιτυχούς παρακολούθησης, θα σας ζητείται όμως ένα μικρό αντίτιμο –της τάξης των 20€– για την έκδοσή της, μετά την υποβολή της τελικής σας εξέτασης. Εάν δεν υποβάλετε την τελική σας εξέταση –ή αν την υποβάλετε, αλλά δεν περάσετε το μάθημα– δεν υπάρχει κάποια υποχρέωση πληρωμής.
Αν έχετε ήδη λογαριασμό στο Mathesis, αρκεί να συνδεθείτε στο Mathesis με το email που έχετε ήδη δηλώσει και, στη συνέχεια, να εγγραφείτε στο μάθημα. Αν δεν έχετε λογαριασμό στο Mathesis, θα χρειαστεί προηγουμένως να δημιουργήσετε έναν. Αν τυχόν χρειαστείτε βοήθεια για την εγγραφή σας στο μάθημα ή στην πλατφόρμα του Mathesis, μπορείτε να δείτε εδώ τις σχετικές οδηγίες.
Βιντεοσκόπηση: Έλενα Κολλάτου
Μοντάζ: Έλενα Κολλάτου
Προγραμματισμός Ασκήσεων: Ειρήνη Απέργη, Δανάη Ποκομπέλλι
Υποτιτλισμός: Σοφία Πέτσα
Η βιντεοσκόπηση έγινε το καλοκαίρι του 2025 στο στούντιο του Mathesis στην Αθήνα.
Ως εικονίδιο του μαθήματος επιλέχθηκε μία φωτογραφία του Connor Mcliqham.
