Ανορθολογισμός και ψευδοεπιστήμη: Ένα μάθημα για τον πολίτη του καιρού μας (E)
Περιγραφή του μαθήματος
Θεμέλιο της επιστημονικής προσέγγισης αποτελεί η αρχή πως η γνώση τελεί υπό αίρεση και πως οι θεωρίες μπορεί να τροποποιηθούν υπό το φως νέων δεδομένων. Τούτη η συνειδητοποίηση δημιουργεί σύγχυση στο ευρύ κοινό και προκαλεί δυσπιστία απέναντι στην επιστήμη, ειδικά σ’ εκείνους που επιδεικνύουν μικρή ανεκτικότητα στην αμφιβολία που είναι σύμφυτη με την αναζήτηση της γνώσης. Ως συνέπεια, πολλοί συμπολίτες μας οδηγούνται στην αγκαλιά ψευδοεπιστημονικών δοξασιών και ευφάνταστων θεωριών συνωμοσίας, φαινόμενο που απειλεί όχι μόνο τη δημόσια υγεία αλλά και την ίδια τη συνοχή των κοινωνιών μας. Τα παραπάνω καταδεικνύουν την κρίσιμη ανάγκη καλλιέργειας του επιστημονικού εγγραμματισμού και της κριτικής σκέψης καθώς και της ανάπτυξης δεξιοτήτων διαχείρισης των λογικών και γνωστικών μεροληψιών, στις οποίες όλοι μας υποπίπτουμε.
Στο μάθημα θα εξετάσουμε πώς λειτουργεί η επιστήμη και θα συζητήσουμε για την ηθική της αξία ως πολύτιμο οδηγό ζωής. Θα διερωτηθούμε πόσο ορθολογικοί, τελικά, είμαστε και θα αναφερθούμε σε γνωστικές μεροληψίες στις οποίες υποπίπτουμε, όταν καλούμαστε να λάβουμε κρίσιμες αποφάσεις υπό συνθήκες αβεβαιότητας. Θα εκπαιδευτούμε να αναγνωρίζουμε τις λογικές πλάνες στη συλλογιστική και τα επιχειρήματά μας. Θα αποσαφηνίσουμε παρανοήσεις σχετικά με τη θεωρία της εξέλιξης και θα διερευνήσουμε το φαινόμενο του σκεπτικισμού απέναντι στα εμβόλια. Επιπλέον, θα αναρωτηθούμε γιατί οι άνθρωποι πιστεύουμε σε παράξενες θεωρίες συνωμοσίας και θα μάθουμε να αναγνωρίζουμε και να αποφεύγουμε τις ψευδείς ειδήσεις. Τέλος, θα αναφερθούμε σε τρανά παραδείγματα ψευδοεπιστημονικών δοξασιών, όπως την αστρολογία και την κβαντική ψευδοεπιστήμη.
Διδάσκοντες (κατά σειρά βαθμού συμμετοχής)
Πάνος Σαπουντζής
O Πάνος Σαπουντζής έχει σπουδάσει Εφαρμοσμένα Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Κρήτης κι έχει διδακτορικό στις Νευροεπιστήμες από το Πανεπιστήμιο του Nottingham. Eργάζεται ως μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Η έρευνά του εστιάζει στη μελέτη ανώτερων περιοχών του εγκεφάλου και στο πώς αυτές αναπαριστούν γνωσιακές λειτουργίες, όπως την προσοχή και τη βραχυπρόθεσμη μνήμη. Διδάσκει Στατιστική, Προγραμματισμό και Επεξεργασία Σήματος στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Εγκέφαλος και Νους» καθώς και Νευροφυσιολογία στο Διεθνές Αγγλόγλωσσο Πρόγραμμα στην Ιατρική του Πανεπιστημίου Κρήτης. Παράλληλα με το ερευνητικό και διδακτικό του έργο, τον απασχολεί η επικοινωνία της επιστήμης στο ευρύ κοινό. Παρουσιάζει και επιμελείται το podcast Science Me που ως στόχο έχει την καλλιέργεια του επιστημονικού εγγραμματισμού καθώς και της κριτικής και αναστοχαστικής σκέψης.
Στέφανος Τραχανάς
Ο Στέφανος Τραχανάς διδάσκει, μεταξύ άλλων, κβαντική φυσική και διαφορικές εξισώσεις στο τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης από το 1983 έως σήμερα. Από το 1986 και μετά, είναι μέλος του επιστημονικού προσωπικού του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) και η διδασκαλία του στο τμήμα Φυσικής προσφέρεται δωρεάν.
Είναι συγγραφέας έντεκα πανεπιστημιακών συγγραμμάτων στα παραπάνω πεδία καθώς και των βιβλίων Το φάντασμα της όπερας: Η επιστήμη στον πολιτισμό μας και Το αμάρτημα της Εύας: Φυσική κάτω από τ’ άστρα και δημιουργική μάθηση, τα οποία απευθύνονται στο ευρύτερο μορφωμένο κοινό. Το βιβλίο του An Introduction to Quantum Physics κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο Wiley.
Το 2003 ανακηρύχτηκε σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Κρήτης, ενώ το 2012 του απονεμήθηκε το Εθνικό Βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας εις μνήμην Ξανθόπουλου - Πνευματικού. Για το σύνολο της προσφοράς του τιμήθηκε το 2015 με τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Φοίνικα της Ελληνικής Δημοκρατίας.
Το 2022, το τμήμα φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης έδωσε το όνομά του σε ένα από τα αμφιθέατρά του, ενώ το 2023 ο Δήμος Ηρακλείου του απένειμε το Βραβείο Ηθικής Τάξεως της πόλης και το ΙΤΕ τον τίτλο του Διακεκριμένου Μέλους του.
Ως ιδρυτικό μέλος και διευθυντής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης (ΠΕΚ) του ΙΤΕ μέχρι το 2013, είχε τη βασική ευθύνη για τη δημιουργία του πρώτου πανεπιστημιακού εκδοτικού οίκου της χώρας. Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον του στράφηκε στα ανοικτά διαδικτυακά μαθήματα και τους νέους δρόμους που αυτά ανοίγουν για την εξίσωση των ευκαιριών στην ποιοτική εκπαίδευση. Πιστεύοντας ότι η χώρα μας δεν μπορεί να μείνει έξω από τις επαναστατικές αλλαγές που συντελούνται αλλού σε αυτό το θέμα, πήρε την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Κέντρου Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων Mathesis —ενός αυτόνομου και αυτοχρηματοδοτούμενου τμήματος των ΠΕΚ— στο οποίο και προσφέρει εθελοντικά την εργασία του τόσο ως διευθυντής του όσο και ως δάσκαλος ή συγγραφέας. Η επιτυχία του «πειράματος» είναι το προσωπικό του στοίχημα για τα επόμενα χρόνια.
Στάμος Αρχοντής
Ο Στάμος Αρχοντής είναι πτυχιούχος χημείας (B.Sc.) απο το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Το 2016 ξεκίνησε το κανάλι επικοινωνίας της επιστήμης The Mad Scientist, μέσα από το οποίο εξηγεί με απλό τρόπο σύνθετα επιστημονικά ζητήματα και καταρρίπτει ψευδοεπιστημονικούς ισχυρισμούς. Ταυτόχρονα, εργάζεται ως δημοσιογράφος/fact-checker με αντικείμενο την ψευδοεπιστημονική παραπληροφόρηση.
Στέφανος Βαμβάκος
Ο Στέφανος Βαμβάκος ασχολείται με την επικοινωνία της επιστήμης. Είναι πτυχιούχος Φυσικός από το Πανεπιστήμιο Πατρών και έχει εργαστεί ως καθηγητής μέσης εκπαίδευσης. Το 2015, δημιούργησε την Καθημερινή Φυσική, ένα εγχείρημα που εξελίχθηκε στο μεγαλύτερο αμιγώς εκπαιδευτικό YouTube κανάλι στην Ελλάδα, με σκοπό να μοιραστεί με τον υπόλοιπο κόσμο τη θεματολογία που τον συναρπάζει γύρω από τις επιστήμες και τον ορθολογισμό. Από το 2019, εργάζεται ως ελεύθερος επαγγελματίας και αναλαμβάνει την παραγωγή διαφημιστικού και εκπαιδευτικού υλικού για το διαδίκτυο και την τηλεόραση. Έχει τιμηθεί με το βραβείο ΕΠΙ2 για την προσφορά του στην επικοινωνία της επιστήμης.
Λευτέρης Ζούρος
Ο Λευτέρης Ζούρος έλαβε διδακτορικά διπλώματα από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Δίδαξε γενετική και εξελικτική Βιολογία ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Dalhousie του Καναδά (στην τιμητική έδρα George Campbell της Βιολογίας) και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και ως προσκεκλημένος καθηγητής στα πανεπιστήμια Groningen (Ολλανδία), Kyushu (Ιαπωνία), Αυτόνομο Πανεπιστήμιο Βαρκελώνης (Ισπανία) και Ancona (Ιταλία). Διετέλεσε Διευθυντής του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Βιολογίας Κρήτης. Υπήρξε μέλος της Εκδοτικής Επιτροπής των περιοδικών Evolution, Molecular Biology and Evolution και Marine Genomics, μέλος της επιστημονικής επιτροπής της Ευρωπαϊκής Εταιρείας για την Εξελικτική Βιολογία και είναι επίτιμο μέλος της Πανελληνίας Ένωσης Βιοεπιστημόνων (ΠΕΒ). Έχει λάβει το Βραβείο «Σ. Πηχωρίδης» για εξαίρετη διδασκαλία του Πανεπιστημίου Κρήτης (2003) και τo πανελλήνιο βραβείο Β. Ξανθοπούλου-Σ. Πνευματικού (2020). Είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Τα βιβλία του «Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο» (2009), «Σε αναζήτηση σκοπού σε έναν κόσμο χωρίς σκοπό (2014) και «Όταν ο Χότζας συνάντησε τον Αϊνστάιν» (2019) κυκλοφορούν από της Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Το λογοτεχνικό «Ίωνος Δελαλίδη, αποβιώσαντος: Ποιήματα που έγιναν ιστορίες» (2014) κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Γαβριηλίδης. Είναι ιδρυτής και υπεύθυνος της σειράς διαλέξεων για το ευρύτερο κοινό «Δαρβινικές Δευτέρες» που έχουν συμπληρώσει 12 έτη και αριθμούν πάνω από 80 συναντήσεις. Επίσης, είναι συνιδρυτής και τέως πρόεδρος του ΔΣ της Ελληνικής Εξελικτικής Εταιρείας (ΕλΕξΕ). Έχει γράψει πάνω από 120 άρθρα και δημοσιεύματα σε λόγια περιοδικά και στον ημερήσιο τύπο, έχει δώσει πάνω από 80 διαλέξεις για το ευρύτερο κοινό και έχει συμμετάσχει σε διάφορες ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές παρουσιάσεις και συνεντεύξεις.
Βάσω Παυλίδου
Η Βάσω Παυλίδου είναι Αστροφυσικός στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και το Ινστιτούτο Αστροφυσικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας. Σπούδασε Φυσική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και πήρε διδακτορικό στην Αστρονομία από το Πανεπιστήμιο του Ιλλινόις στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εργάστηκε ως μεταδιδακτορική υπότροφος στις ΗΠΑ, στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο και στην Πασαντίνα της Καλιφόρνια, στο Καλτέκ, και ως επισκέπτης ερευνητής στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ για τη Ραδιοαστρονομία στη Βόννη της Γερμανίας. Από το 2012 βρίσκεται στην Κρήτη, όπου αυτή τη στιγμή υπηρετεί ως Καθηγήτρια στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης στο Ηράκλειο. Από το 2013 συντονίζει το διεθνές πείραμα RoboPol, που μελετά πίδακες αερίου που εκτοξεύονται από υπερ-μαζικές μαύρες τρύπες στα κέντρα των γαλαξιών, και είναι επικεφαλής του διεθνούς πειράματος PHAESTOS που αναζητά την προέλευση των πιο ενεργητικών σωματιδίων στο σύμπαν.
Εθελόντριες βοηθοί μαθήματος
Αργυρώ Παπαδημητροπούλου (Asimenia), Ιδιωτική υπάλληλος.Κατερίνα Πασίση (kpasisi), Eκπαιδευτικός, Kαθηγήτρια της ελληνικής ως ξένης γλώσσας.
Λεμονιά Μανώλα (Lemonia9), Εκπαιδευτικός.
Συντελεστές
Βιντεοσκόπηση: Νίκος Γκικόπουλος, Στάμος Αρχοντής, Στέφανος Βαμβάκος
Μοντάζ: Έλενα Κολλάτου, Δημήτρης Βουδούρης, Στάμος Αρχοντής, Στέφανος Βάμβακος
Προγραμματισμός Ασκήσεων: Δημήτρης Βουδούρης, Ειρήνη Απέργη
Υποτιτλισμός: Εθελοντική ομάδα υποτιτλισμού από φοιτήτριες και φοιτητές του Mathesis
Η βιντεοσκόπηση πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 2022.
Ως εικονίδιο του μαθήματος επιλέχθηκε o πίνακας Irrational Possition της Elke Rehder.
© by Elke Rehder.
Αξιολόγηση του μαθήματος από τους φοιτητές του
Κατά την πρώτη φορά που προσφέρθηκε το μάθημα, οι φοιτητές του (417 απαντήσεις) το αξιολόγησαν στα ερωτηματολόγια εξόδου ως εξής:
Είστε ικανοποιημένος απ' αυτό που μάθατε σε σχέση μ' αυτό που περιμένατε;
Πολύ ικανοποιημένος: 62%
Ικανοποιημένος: 32%
Λίγο ικανοποιημένος: 5%
Καθόλου ικανοποιημένος: 1%
Έγραψαν για το μάθημα
Το μάθημα έβαλε σε τάξη πράγματα που είχα σκόρπια στο μυαλό μου, μου χάρισε πολλές νέες γνώσεις και χρήσιμα εργαλεία και άνοιξε δρόμους για περαιτέρω μελέτη.
Ένα τεράστιο ευχαριστώ στην ομάδα του Mathesis και σε όλους τους καθηγητές που, αν και μπορώ να τους ξανασυναντησω όποτε θέλω στα ανεβασμένα βίντεο, μου λείπουν ήδη πολύ!
-Μαρία Ν.
Θέλω να εκφράσω τις ειλικρινείς ευχαριστίες μου σε όλους τους διδάσκοντες που συνέβαλαν στη δημιουργία αυτού του εξαιρετικού μαθήματος. Το μέγεθος των video και το εύρος της ύλης ήταν τόσα όσα χρειάζονταν για ένα τέτοιο εγχείρημα. Οι επιστημονικά άψογες διαλέξεις σας με το σκωπτικό ύφος τους κρατούσαν αμείωτο το ενδιαφέρον μου. Μου δώσατε πολλά ερεθίσματα να ψάξω και να μάθω περισσότερα για θέματα που ήξερα «στο περίπου» μέχρι τώρα.
-Σοφία Τ.
Απ' τα καλύτερα μαθήματα του Μathesis, διότι η επιστημη έρχεται κοντά με την πολιτική, τη ζωή μας και προσπαθεί να προσεγγίζει τα κακώς κείμενα!
-Ελπίδα Μ.
Ολοκληρώνοντας αυτό το ιδιαίτερα χρήσιμο μάθημα, θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον έξοχο και αγαπητότατο Δάσκαλο, τον καθηγητή κύριο Στέφανο Τραχανά, που, με τον δικό του μοναδικό τρόπο να εξηγεί και τις πιο δυσνόητες έννοιες στους αμύητους, φέρνει την επιστημονική γνώση στα σπίτια μας, μέσω των πιο κλασικών αλλά και των πιο σύγχρονων τρόπων μετάδοσής της. Τα εμπνευσμένα βιβλία του καθηγητή κυρίου Λευτέρη Ζούρου μάς εισήγαγαν στον κόσμο των γονιδίων και της εξέλιξης, με τρόπο που μας εξοικείωσε και μας προετοίμασε να παρακολουθήσουμε με άνεση το μάθημα του ορθολογισμού. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στους αγαπημένους φίλους από το Youtube Στέφανο Βαμβάκο και Στάμο Αρχοντή, ποy είχαμε τη χαρά να τους απολαύσουμε και εδώ. Εξαιρετικά όλα όσα ακούσαμε από τον κύριο Σαπουντζή και την κυρία Παυλίδου, οι οποίοι, μέσα από το δικό τους επιστημονικό πεδίο ο καθένας, άπλωσαν τη βεντάλια του ανορθολογισμού και της ψευδοεπιστήμης, κρούοντάς μας τον κώδωνα του κινδύνου.
-Βάσω Θ.
Συγχαρητήρια στους εμπνευστές και στους δημιουργούς αυτής της εξαιρετικής παρουσίασης ενός θέματος τόσο επίκαιρου στην εποχή μας. Το μάθημα αυτό έδειξε με γλαφυρότητα και… επιστημονικό τρόπο την απάτη που κρύβεται πίσω από τις διάφορες θεραπείες και ψευδοεπιστήμες, που ο ανθρώπινος νους έχει, την σημερινή εποχή, ανάγκη... να πιστέψει!!
-Ραφαήλ Μ.
Ένα μεγάλο "ευχαριστώ" για την ευκαιρία που μας δώσατε να παρακολουθήσουμε τη σπουδαία αυτή δουλειά. Εξαιρετικοί όλοι οι διδάσκοντες!
-Ειρήνη Κ.
Δεν έχω λόγια να εκφράσω την απόλαυση που πήρα από το μάθημα! Συγχαρητήρια σε όλους! Ήταν σαν μια τόνωση γνώσης και διαύγειας όλα όσα ακούσαμε, στην εποχή αυτή που ζούμε..., εποχή όπου το αυτονόητο φαντάζει παράλογο, εξωπραγματικό.
-Αντιγόνη Σ.